Τι να πούμε στα παιδιά για το θέμα που δεν θα θέλαμε ποτέ να τους μιλήσουμε: αρκεί η εξήγηση πως «η γιαγιά έφυγε για ένα μακρινό ταξίδι» ή πως ο γερο-γάτος της οικογένειας «κοιμήθηκε για πάντα»; Να πώς συζητάμε με τα παιδιά για τον θάνατο. Απλά. Ακόμα κι αν χρειαστεί να παραδεχτούμε «δεν ξέρω», ή να κλάψουμε αγκαλιά…

Μια Κυριακή βράδυ, ύστερα από μια μέρα γεμάτη γέλια και κυνηγητά στην παιδική χαρά, πίτσα και μαξιλαροπόλεμο, καθώς ο Κωστής τρύπωνε κουρασμένος στο κρεβάτι κι όλα έδειχναν πως θα έκλεινε η ξέγνοιαστη μέρα του με ένα νυσταγμένο φιλί για καληνύχτα, να είναι φρέσκος την επομένη στο νηπιαγωγείο…  Ξαφνικά ο μικρός βάζει τα κλάματα και μου λέει γεμάτος ανησυχία, “Μαμά, δεν θέλω να πεθάνω, ακόμα κι αν είναι να πάω στον παράδεισο…”
Έτσι απροσδόκητα, σε ένα δωμάτιο γεμάτο γενναίους ιππότες στους τοίχους και χαμογελαστές φατσούλες κολλημένες στην ντουλάπα, «εισβάλλει» και σκορπά τη σκιά του ο θάνατος. Τον περασμένο Μάιο -εξηγεί η μητέρα του Κωστή- ο καλύτερος φίλος του 5χρονου γιου της έχασε ξαφνικά τον πατέρα του από ανακοπή. “Ο Κωστής με ρώτησε τι έγινε με τον μπαμπά του Τάσου, πού θα πήγαινε, προσπάθησα να τον καθησυχάσω για να μην τρομάξει, του είπα πως έγινε αστέρι στον ουρανό. Δεν το συζητήσαμε περισσότερο, για να μην αγχωθεί το παιδί. Κάποιος πρέπει να του μίλησε για τον παράδεισο, ίσως η γιαγιά του. Τώρα, μήνες μετά το περιστατικό με τον πατέρα του φίλου του, μου βγάζει αυτόν τον φόβο του θανάτου συχνά πριν πάει να κοιμηθεί”.

Είναι μέσα στη ζωή… Κι όμως, τα παιδιά είναι πολύ πιο εξοικειωμένα με την έννοια της απώλειας από όσο νομίζουμε. «Ακούν για τον θάνατο στα παραμύθια, βλέπουν αγαπημένους τους ήρωες στα κινούμενα σχέδια να πεθαίνουν, παρατηρούν στη φύση νεκρά λουλούδια, πουλιά ή άλλα ζώα», σημειώνει η ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια (MSc στη Συμβουλευτική Ψυχολογία), Νατάσσα Νικολακάκου. «Όλα αυτά δίνουν το έναυσμα για συζήτηση γύρω από τη ζωή και τον θάνατο. Όταν αποφεύγουμε να θίξουμε αυτά τα ζητήματα, περιορίζουμε τη δυνατότητα των παιδιών να εκφράσουν απορίες και συναισθήματα. Η δυσκολία και η αναβλητικότητα που συχνά χαρακτηρίζει τους γονείς αντικατοπτρίζει, συνήθως, τη δική τους αδυναμία διαχείρισης της απώλειας και του θανάτου καθώς και των συναισθημάτων που αναδύονται».

Πότε μιλάμε στα παιδιά για τον θάνατο. Η απάντηση είναι απλή: όταν μας ρωτήσουν. Το πώς και το πότε εξαρτάται από το κάθε παιδί, την ηλικία, την ιδιοσυγκρασία και τις εμπειρίες του. «Ανάλογα με την ηλικία και το αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού χρησιμοποιούμε αντίστοιχο λεξιλόγιο και έννοιες που μπορεί να καταλάβει χωρίς να μπερδευτεί», διευκρινίζει η κυρία Νικολακάκου: «Σε ένα παιδί προσχολικής ηλικίας μιλάμε απλά και άμεσα δίνοντας έναν ορισμό του θανάτου χωρίς να το υπερφορτώσουμε με πολλές πληροφορίες. Σε αυτήν την ηλικία το παιδί δεν αντιλαμβάνεται τον θάνατο ως μόνιμη κατάσταση, αλλά ως κάτι αναστρέψιμο. Όσο μεγαλώνει και διαχειρίζεται πιο εύκολα αφηρημένες έννοιες, μπορούμε να εμβαθύνουμε».

Ο φόβος του θανάτου Όταν το παιδί εκφράζει φόβο ότι θα πεθάνει ο ίδιος, οι γονείς του ή ο παππούς, πώς το καθησυχάζουμε χωρίς να ωραιοποιούμε τον θάνατο ή να του πούμε ψέματα και αοριστίες; «Ο φόβος είναι μέρος της φυσιολογικής ανάπτυξης κάθε παιδιού», εξηγεί η ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια. «Από την ηλικία περίπου των 6 ετών ενισχύεται και παίρνει πιο ξεκάθαρη μορφή και ο φόβος του θανάτου. Σε αυτήν την ηλικία τα παιδιά αρχίζουν να αντιλαμβάνονται τον θάνατο ως κάτι οριστικό και αμετάκλητο».

Η διαχείριση της απώλειας. Πώς βοηθάμε τα παιδιά να διαχειριστούν την απώλεια, είτε πρόκειται για τον θάνατο της πολυαγαπημένης τους γιαγιάς είτε για τον χαμό του αγαπημένου τους ζώου; «Ο θάνατος του κατοικίδιου, όπως φυσικά και ο θάνατος κάποιου αγαπημένου ατόμου από το οικογενειακό ή φιλικό περιβάλλον, φέρνει το παιδί αντιμέτωπο με το αναπόφευκτο του θανάτου δημιουργώντας πολλές ερωτήσεις και συναισθήματα», επισημαίνει η κυρία Νικολακάκου: «Είναι σημαντικό να μην αποκρύψουμε το γεγονός, αλλά να ενημερώσουμε το παιδί με ειλικρίνεια και σαφήνεια για το τι συνέβη. Με αυτόν τον τρόπο εμπλέκουμε το παιδί στη διαδικασία του πένθους, το βοηθάμε να έρθει σε επαφή με το συναίσθημα του πόνου και της απώλειας και να αποδεχτεί τον αποχωρισμό».
Η ειδικός συμβουλεύει, επίσης, να δώσουμε στο παιδί τον χρόνο που χρειάζεται για να περάσει τα στάδια του πένθους. «Επιτρέψτε του να κλάψει, να στενοχωρηθεί, να εκτονώσει το συναίσθημά του. Μην προσπαθήσετε να το ανακουφίσετε γρήγορα απομακρύνοντας τη σκέψη του από το γεγονός. Εκφράστε στο παιδί και τα δικά σας συναισθήματα ώστε να λάβει το μήνυμα ότι η έκφραση των συναισθημάτων είναι υγιής αντίδραση. Προτείνετε εναλλακτικούς τρόπους εκτόνωσης του συναισθήματος μέσα από τη ζωγραφική ή το παιχνίδι. Ζωγραφίστε μαζί, παίξτε με τις κούκλες παιχνίδια ρόλων μέσα από τα οποία θα έρθει σε επαφή με το συναίσθημά του. Διερευνήστε για τυχόν συναισθήματα ενοχής, διαβεβαιώστε το παιδί ότι σε καμία περίπτωση δεν ευθύνεται ή δεν θα μπορούσε να αποτρέψει τον θάνατο του αγαπημένου προσώπου». Το πιο ουσιαστικό, όπως τονίζει η ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια, είναι να υπάρξει ένα ασφαλές και υποστηρικτικό περιβάλλον όπου το παιδί θα μπορέσει να εκφράσει τις ερωτήσεις του, να εκτονώσει τα συναισθήματά του, να μιλήσει για τους φόβους του.

Μαμά, φοβάμαι… Όταν το παιδί εκφράζει τον φόβο ότι μπορεί να πεθάνει το ίδιο η κάποιος από την οικογένεια -σύμφωνα με την ψυχολόγο και ψυχοθεραπεύτρια κυρία Νικολακάκου- είναι σημαντικό να:

• Ακούσετε το παιδί προσεκτικά και να διερευνήστε την πηγή του φόβου του. Είναι πιθανό να υπήρξε πρόσφατα κάποιος θάνατος στην οικογένεια ή το φιλικό περιβάλλον που να κινητοποίησε το άγχος θανάτου. Σε αυτήν την περίπτωση μπορεί να χρειάζεται περαιτέρω συζήτηση για το γεγονός καθώς και χρόνος να πενθήσει το παιδί την απώλεια που βίωσε.
• Να είστε ανοιχτοί και δεκτικοί στις σκέψεις και τις αγωνίες του. Δείξτε ότι είστε δίπλα του, ότι αντέχετε να μιλήσετε μαζί του για δύσκολα και οδυνηρά θέματα.
• Καλλιεργήστε το αίσθημα της ασφάλειας. Διαβεβαιώστε το ότι τόσο το ίδιο όσο και εσείς έχετε μπροστά σας πολλά χρόνια να ζήσετε τη ζωή σας και ότι θα είστε δίπλα του να το προσέχετε και να το φροντίζετε. Ο τόνος της φωνής σας πρέπει να χαρακτηρίζεται από ηρεμία και σιγουριά.

Το λεξιλόγιο της απώλειας

Η ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια Νατάσα Νικολακάκου συμβουλεύει τους μεγάλους πώς να μιλήσουν στα παιδιά για τον θάνατο και την απώλεια. Ανεξάρτητα από την ηλικία του παιδιού είναι σημαντικό:

• Να χρησιμοποιούμε απλό και ξεκάθαρο λεξιλόγιο. Είναι προτιμότερο να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη «πέθανε», παρά «κοιμήθηκε», «πήγε ταξίδι», «έφυγε», καθώς αυτές οι έννοιες μπερδεύουν και αποπροσανατολίζουν τα παιδιά με κίνδυνο να αναπτύξουν φοβίες σε σχέση με τον ύπνο ή την απομάκρυνση των δικών τους.
• Να δίνουμε σαφείς εξηγήσεις.Ιδιαίτερα στα μικρότερα παιδιά εξηγούμε με κατανοητό τρόπο τι σημαίνει θάνατος εστιάζοντας κυρίως στην παύση των φυσικών λειτουργιών: «Όταν κάποιος πεθαίνει δεν αναπνέει, δεν τρώει, δεν περπατάει, δεν αισθάνεται πόνο».
• Να δίνουμε στο παιδί χρόνο να εκφράσει τις απορίες και τα συναισθήματά του. Τα παιδιά χρειάζονται περισσότερο χρόνο να αφομοιώσουν κάποιες έννοιες και πολλές φορές είναι απαραίτητη η επανάληψη. Απαντήστε στις ερωτήσεις τους γύρω από τον θάνατο με ηρεμία και υπομονή.
• Να είμαστε ειλικρινείς αν δεν γνωρίζουμε την απάντηση σε κάποιο ερώτημα. Είναι προτιμότερο να είμαστε ειλικρινείς και να παραδεχτούμε ότι δεν ξέρουμε πώς να απαντήσουμε σε ένα ερώτημα παρά να δώσουμε μια εξήγηση που δεν μας εκφράζει καθώς τα παιδιά εύκολα μπορούν να διαισθανθούν ή να καταλάβουν την αμφιβολία στη φωνή μας.
• Να είμαστε προσεκτικοί στο πώς θα εισάγουμε το θέμα της θρησκείας. Αναφορές στον Θεό όπως «ήταν θέλημα Θεού», «ο Θεός τον/την πήρε κοντά Του», μπορεί να προκαλέσουν σύγχυση στα παιδιά, κυρίως μικρότερης ηλικίας, καθώς μπορεί να προκαλέσουν συναισθήματα φόβου και ανασφάλειας.