Σας φλομώνει στα ψεματάκια και δεν είναι Πρωταπριλιά. Μικρός Πινόκιο στην οικογένεια; Ψάξτε το πώς και το γιατί πριν του κόψετε τη… μύτη, γιατί το πολύ το παραμύθι μπορεί να τον κάνει κάποτε πετυχημένο τραπεζίτη!
«Τα ψεύτικα τα λόγια τα μεγάλα μου τα ’πες με το πρώτο σου το γάλα»; Συγχαρητήρια! Τα παιδιά που λένε ψέματα από μικρά –ιδίως από την ηλικία των δύο ετών– μπορεί όταν μεγαλώσουν να έχουν ένα λαμπρό μέλλον, υποστηρίζουν ερευνητές του Ινστιτούτου Έρευνας για το Παιδί του Πανεπιστημίου του Τορόντο, αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι ο μικρός Πινόκιο «είναι πιθανό να εξελιχθεί σε σημαίνοντα τραπεζίτη!» Κι αυτό γιατί –όπως λένε– το καλό ψέμα θέλει μυαλό ώστε να είναι πειστικό και απαιτεί πολύπλοκες διεργασίες στον εγκέφαλο να φέρεις τα δεδομένα από τη σκοπιά σου και να μην ξεσκεπαστείς.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας, στην ηλικία των δύο ετών το 20% των παιδιών λένε ψέματα. Το ποσοστό ανεβαίνει στο 50% των παιδιών στα τρία χρόνια, σχεδόν στο 90% στην ηλικία των τεσσάρων και φτάνει στο αποκορύφωμά του στα δώδεκα χρόνια, όταν σχεδόν κάθε παιδί λέει ψέματα. Από τα 16 και μετά, πέφτει σε ποσοστό 70% ενώ «καθώς πλησιάζει η ενηλικίωση, οι νέοι άνθρωποι μαθαίνουν να λένε τα λεγόμενα “λευκά” ψέματα, δηλαδή κατά συνθήκη ψέματα και μισές αλήθειες, για να μην πληγώσουν τους άλλους».
Οι ερευνητές δεν διαπιστώνουν κανέναν συσχετισμό ανάμεσα στα ψέματα της παιδικής ηλικίας και στην ενήλικη ζωή. Δηλαδή, αν ένα πιτσιρίκι λέει ψέματα, «αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι, μεγαλώνοντας, θα “κλέβει” στις εξετάσεις στο πανεπιστήμιο ή θα εξελιχθεί σε απατεώνα». Όσο για την τιμωρία μετά το ψέμα, «δεν πρέπει να χτυπήσετε ή να φωνάξετε στο παιδί αν το πιάσετε να λέει ψέματα. Δείτε το ως αφορμή να διδάξετε την αξία της ειλικρίνειας».

Ψεύτης από κούνια
«Η διαδικασία αυτή ξεκινά τελείως αυθόρμητα με το που τα παιδιά ξεκινούν να μιλάνε, και περιπλέκεται όταν το παιδί διαπιστώσει ότι το ψέμα το βοηθά να πετύχει τους στόχους του ή το θεωρεί παιχνίδι. «Το ψέμα επιτρέπει στο παιδί να επεκτείνει τη δική του εσωτερική αίσθηση της πραγματικότητας, πέρα από τα όρια που επιβάλλουν οι “μεγάλοι”», εξηγεί η ειδικευμένη παιδαγωγός κ. Ελένη Γαρυφαλάκη, σύμβουλος αγωγής και εκπαίδευσης πιστοποιημένη στην εκπαιδευτική ψυχολογία. «Όλα τα παιδιά λένε ψέματα, ειδικά σε μικρή ηλικία. Δεν είναι κάτι κακό, αλλά φυσιολογικό. Το ψέμα χρησιμοποιείται για το παιχνίδι και είναι δείγμα ζωηρής φαντασίας, δύο στοιχεία απαραίτητα για να μάθει το παιδί τα όριά του και να αποκτήσει συνείδηση του εαυτού του. Πριν από την  ηλικία των 4 ετών το παιδί δεν έχει σαφή συνείδηση του ψέματος. Στο παιδικό μυαλό του τα όρια ανάμεσα στο αληθινό και το φανταστικό είναι δυσδιάκριτα».
Σε μεγαλύτερη ηλικία, το παιδί μπορεί να λέει και για άλλους λόγους ψέματα: «Θέλει να κρατήσει προσωπικό τον δικό του ιδιαίτερο κόσμο, θέλει να αντιδράσει απέναντι στα υπερβολικά πολλά “όχι” που αντιμετωπίζει στο σπίτι ή στο σχολείο, ή θέλει να ικανοποιήσει τον ναρκισσισμό του και να προκαλέσει τον θαυμασμό, είτε του άμεσου οικογενειακού περιβάλλοντος, είτε συνομηλίκων, είτε ατόμων που συναναστρέφεται στο σχολικό περιβάλλον του».  Όπως παρατηρεί η κ. Γαρυφαλάκη, «η βασική δυσκολία που συναντούν οι γονείς όταν πρωτοεμφανίζεται αυτό το είδος συμπεριφοράς είναι το να ελέγξουν τις δικές τους υπερβολικές αντιδράσεις, που προέρχονται από  τις μνήμες τους».

Δάσκαλε, που δίδασκες
ι γονείς λένε ψέματα στα παιδιά με εντυπωσιακή συχνότητα, ακόμα και εκείνοι που κάνουν κήρυγμα για την αξία της ειλικρίνειας, σύμφωνα με τους ερευνητές του Πανεπιστημίου του Τορόντο: «Από την αναφορά τους σε φανταστικούς ήρωες, όπως ξωτικά, νεράιδες, μπαμπούλες, καλικάντζαρους, μέχρι την περιγραφή απίθανων συνεπειών για τις πράξεις των παιδιών (αν δεν καθίσεις φρόνιμα/δεν φας το φαγητό σου, θα πάρω τηλέφωνο την αστυνομία/θα έρθει να σε πάρει ο παλιατζής), οι γονείς καταφεύγουν συχνά στο ψέμα ως μέσο διαπαιδαγώγησης».
Όπως διαπιστώνεται από άλλη μελέτη επιστημόνων του Πανεπιστημίου του Σαν Ντιέγκο, «τα ψέματα που λένε οι γονείς στέλνουν στα παιδιά διφορούμενα μηνύματα, σε μια εποχή που εκείνα προσπαθούν να κάνουν τη διάκριση ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό, ενώ μπορεί και να βλάψουν τη σχέση εμπιστοσύνης γονιού-παιδιού». Από την άλλη, ένα αθώο ψεματάκι του γονιού καμιά φορά είναι καλύτερο από την αλήθεια, «λέγοντας π.χ. στο πιτσιρίκι που κάνει τα πρώτα του σχέδια με τους μαρκαδόρους “τι ωραία η ζωγραφιά σου!” έστω κι αν αυτή μοιάζει με μουντζούρα».

Τι να κάνω;
Οδηγίες προς γονείς από τη σύμβουλο αγωγής και εκπαίδευσης, κ. Ελένη Γαρυφαλάκη:
◆Μια ζωηρή φαντασία είναι σημάδι συναισθηματικής υγείας ακόμα κι αν οδηγεί σε πράγματα πέρα από κάθε αλήθεια. Κρατήστε τις ισορροπίες στο ψέμα: μην καταστρέψετε τη δημιουργική σκέψη αλλά ούτε και να τροφοδοτήσετε την τάση να λέει ψέματα για σημαντικά πράγματα.
◆Αν το ψέμα επαναλαμβάνεται αδιάκοπα, αναρωτηθείτε μήπως πιέζετε υπερβολικά το παιδί. Το ψέμα που επιμένει είναι σύμπτωμα λανθάνοντος άγχους ή φοβίας.
◆Κατανοήστε τις περιστάσεις και τους λόγους που οδήγησαν το παιδί στο να πει ψέματα. Βοηθήστε και το ίδιο να καταλάβει.
◆Μην αντιδράσετε υπερβολικά. Ειδικά αν πρόκειται για παιδί 4-5 ετών, όπου η συνείδηση μόλις κάνει την εμφάνισή της, μπορεί να προκαλέσετε απότομη αντίδραση ή ισχυρότατη παρόρμηση για το επόμενο ψέμα.
◆Αν υπερβάλατε με την κριτική και την τιμωρία ή το κατηγορήσατε άδικα για κάτι, παραδεχτείτε το στο παιδί. Εξηγήστε του πόσο σας αναστατώνουν τα ψέματά του, αλλά διαβεβαιώστε το ότι το αγαπάτε όπως πριν.
◆Χρησιμοποιήστε κούκλες ή ιστορίες, εξηγώντας του την κατάσταση μέσα απ’ το παιχνίδι.
◆Η τιμωρία δεν βοηθά το παιδί να χτίσει στέρεη ηθική και τίμιο χαρακτήρα. Συχνά οδηγεί στο αντίθετο αποτέλεσμα.
◆Να είστε οι ίδιοι πρότυπο ειλικρίνειας και εντιμότητας στη συμπεριφορά σας γενικά και στην επικοινωνία σας με το παιδί.

Ασκήσεις ψεύδους
«Ναι, λέω ψέματα!», παραδέχεται ο μικρός Πινόκιο. Να σας εξηγήσω γιατί:
◆Από φόβο: «Το δωμάτιό μου είναι σκοτεινό, αλλά εγώ μπαίνω μέσα κρατώντας ένα φοβερό πιστόλι, παρέα με τον Μπάτμαν» κ.λπ. (με τον αγαπημένο του ήρωα). Το ψέμα χρησιμεύει ως στήριγμα σε μια δύσκολη στιγμή.
Πώς να αντιδράσετε: Μη δώσετε βαρύτητα στο γεγονός. Η συμπεριφορά σας πρέπει να είναι η εξής: αν αυτό που λες σε βοηθά να νιώθεις πιο ήσυχος, εγώ δεν έχω κανένα πρόβλημα.
◆Για να καλύψω άλλα ψέματα: Δεν παραδέχεται ότι είπε ψέματα; Αν του ξεφύγει ένα ψεματάκι, προσπαθεί να το σκεπάσει με άλλο ένα! Για παράδειγμα, όταν η μαμά ρωτάει το παιδί αν έφαγε το κολατσιό του στο σχολείο, εκείνο λέει ψέματα πως ναι. Αν εκείνη συνεχίσει την «ανάκριση» («Α, ναι; Και τι έφαγες; Σάντουιτς με μαρμελάδα; Και τι γεύση μαρμελάδα; Για να δω τη συσκευασία κ.λπ.»), το παιδί θα πολλαπλασιάσει τα ψέματα καθώς δεν παραδέχτηκε το αρχικό του ψέμα.
Πώς να αντιδράσετε: Αποφορτίστε την κατάσταση, χειριστείτε το «ελαφρά». «Δεν σου άρεσε το κολατσιό σου; Δεν πειράζει, θα το φας αύριο». Με τον τρόπο αυτόν περνάτε το μήνυμα ότι τα ψέματα δεν χρησιμεύουν σε τίποτα, οπότε σιγά σιγά το παιδί θα τα κόψει.
◆Για να νιώσω «κάποιος»: «Το αυτοκίνητο του πατέρα μου είναι μακρύ ως εδώ κάτω!», λέει και δείχνει τουλάχιστον δέκα μέτρα! Ο ίδιος νιώθει μικρός, αλλά ένα ψέμα αρκεί για να γίνει σπουδαίος.
Πώς να αντιδράσετε: Πείτε του «μπα!» κι αλλάξτε θέμα. Είναι σαν να του λέτε, «κοίτα, δεν το ‘‘τρώω’’ το ψέμα σου, αλλά δεν έχει σημασία, ας το αφήσουμε εδώ».
◆Για να τραβήξω την προσοχή: Γυρίζει από το σχολείο και λέει ότι έφαγε κρουασάν με σοκολάτα. Αν ο μπαμπάς ή η μαμά δεν του δώσουν τη δέουσα προσοχή, θα προσπαθήσει να την κερδίσει με ψέματα και υπερβολές: «Και μετά έφαγα μια γκοφρέτα κι από πάνω ένα κέικ κι από πάνω μια τούρτα…» Όσο πιο μονολεκτικές κι αφηρημένες είναι οι απαντήσεις των γονιών, τόσο «φουσκώνουν» τα ψέματα.
Πώς να αντιδράσετε: Ακούγοντάς το προσεκτικά. Ακόμα και τα πιο ασήμαντα πράγματα έχουν μεγάλη σημασία για το παιδί.
◆Η φαντασία μου τα φταίει: «Ο φίλος μου έχει έναν σκύλο τεράστιο, σαν δράκο, που ξέρει και να μιλά και…» Μιλά η αχαλίνωτη φαντασία των μικρών παιδιών, μέσο για να αποκρυπτογραφήσουν τον πραγματικό κόσμο.
Πώς να αντιδράσετε: Να τον σιγοντάρετε, δίνοντάς του να καταλάβει ότι μοιράζεστε μαζί του αυτό το φανταστικό παιχνίδι. Θα γίνετε «συνένοχοι» στο ψέμα, αλλά βοηθώντας το να παραμείνει προσγειωμένο στην πραγματικότητα.